Anadolu'ya ruh veren, bu vatan toprağının manevi mimarları olarak bilinen evliyalar, tarih boyunca toplum üzerinde derin etkiler bırakmışlar ve adeta rehberlik rolü üstlenmişlerdir. XI. yüzyılda Türkistan ve Horasan'dan gelen bu erenler, Anadolu'nun kültürel dokusunu oluşturmuşlardır. Ahmed Yesevi'nin ardından, Mevlana, Hacı Bektaş-ı Veli ve Yunus Emre gibi erenlerle birlikte Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslamlaşması hız kazanmıştır. Osmanlı'nın kuruluş döneminde, Şeyh Edebali'nin etkisi, Osman Bey döneminde belirgindir. Yıldırım Bayazid Han zamanında ise Emir Sultan ve Somuncu Baba gibi önemli zatların irşad faaliyetleri büyük önem taşımıştır. Tekkeler, Osmanlı'nın kuruluşunda kritik bir rol oynamış ve sonraki dönemlerde savaşlar ve siyasi çalkantılar zamanında daha da önem kazanmıştır. XIX. yüzyılda, birçok şair için bir sığınak haline gelmişlerdir.
Hakk'ın isim ve sıfatlarını halkın gönüllerine nakşetmek için gayret gösteren önemli zatlardan biri de Yıldırım Bayezid döneminde yaşamış olan Şeyh Hamid-i Veli'dir. Babası Şemseddin Musa Efendi, Horasan'dan gelmiştir. Bursa Ulu Caminin açılışındaki şöhretten rahatsız olan Somuncu Baba, “Sırrımız ifşa oldu” diyerek Aksaray'a gitmiş ve oradan hac yolculuğuna çıkmıştır. Oğullarından Yusuf Hakiki, babası aracılığıyla soyunun bir kolu Aksaray’da bulunmaktadır. Diğer oğlu Halil Taybi ile hac ziyareti dönüşü Darende'ye yerleşmiştir. Prof. Dr. Ahmet Akgündüz'ün araştırmalarına göre, soyu, Darende'deki tapu kayıtlarında inkâr edilemeyecek bilgi ve belgelerle ispat edilmiştir. Şeyh Muhammed Salih Nihânî Baba, Halil Taybi'nin soyundan gelmekte olup, nesli Somuncu Baba olarak tanınan Şeyh Hamid-i Veli Hazretlerine dayanmaktadır.
Salih Nihânî, 1220/1805 yılında Darende'de doğmuş ve ömrünü burada geçirmiştir. Şeyh Salih Efendi veya Salih Nihânî Baba olarak da bilinir. Dedesi, tarih bilgini Büyük İzzet Hasan Efendi, âlim ve şairlerden olup Sadrazam Yusuf Ziya Paşa'nın doğu olayları ve Fransızların Mısır'dan çıkışlarına dair ünlü Ziyânâme adlı eseriyle tanınmıştır. Büyük İzzet Hasan Efendi, İzzet Mehmed Paşa Kütüphanesi'ne iki yüz cildi aşkın kitap bağışlamıştır. Ayrıca Sadrazam Darendeli Topal İzzet Mehmet Paşa'nın hocasıdır ve İzzet Paşa'nın hocasına büyük saygı gösterdiği, danıştığı ve önemli işlerinde onun fikirlerine başvurduğu kaynaklarda belirtilmektedir.
Nihânî'nin babası ise Şeyh Mustafâ olarak bilinen Mustafâ Feryâdî'dir ve o da âlim ve tasavvuf erbabından biridir. Nihânî, babasının ölümü üzerine onun yerine geçmiştir. Annesiyle ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Hayatıyla ilgili ilk bilgiler, 1308/1890 yılında Matba-i Âmire'de basılan Mevlid'in baş kısmında, Nihânî'nin oğlu ve aynı zamanda Mustafâ Müslim Penâhî'nin yazdığı kısa takdim yazısına dayanır. Bu yazıda, Halvetiye ve Bayramiye şeyhlerinden olan es-Seyyid eş-Şeyh Muhammed Salih Nihânî Efendi'nin, Şeyh Hâmid-i Velî'nin (Somuncu Baba) 9. kuşaktan torunu olduğunu ve mükemmel bir Divân'ı bulunduğu belirtilmiştir.
Darende Tarihçesi yazarı Hanifi Hoca ve diğer güvenilir kaynaklar, Nihânî'nin Somuncu Baba soyundan geldiği ve aynı zamanda Darende'de “Şeyhli” kabilesinden olduğu konusunda hemfikirdirler. Divân'ının giriş kısmında da Müslim Penâhî, Nihânî'nin gerçek adının Muhammed Sâlih olduğunu ve Somuncu Baba'nın temiz sülalelerinden geldiğini şöyle ifade etmiştir:
“…kibâr-ı veliyyu’llâh müttehizinden Gavsu’l-A’zam es-Seyyid eş-Şeyh Hâmid-i Velî ḳuddise sırrıhu’l-celî Efendi Hazretlerinin sülâle-i tâhirelerinden es-Seyyid eş-Şeyh Muhammmed Sâlih Nihâî kuddise sırruhu…”.
Nihânî bizzat kendisi de Dîvân’nda ceddinin Şeyh Hâmid-i Velî olduğunu ifade eder:
Eder nūr-ı tevella bu Nihanî kalbini ihya
Ki ceddim Şeyh Hamid sulb-ı tîbem ya Resûla’llah
Nihânî’nin soyu Şeyh Hamid-i Veli kanalıyla aynı zamanda Hz. Hüseyin’e oradan da Hz. Peygamber’e ulaşmaktadır. Şeyh ünvanı yanında seyyid ünvanına da sahip olan Nihânî soy silsilesini anlattığı şiirinde bizzat kendisi de isminin Şeyh Sâlih, babasının Şeyh Mustafâ olduğunu, Somuncu Baba’nın oğlu Halil Taybî’nin Şeyh Mustafâ’ya baba olduğunu belirtmiştir:
Bana Şeyh Sâlih ism oldu pederim
Dahi Şeyh Mustafa nâm oldu tahsis
[Ki] Şeyh Halîl-i Taybî ana vâlid
Peder ana veliyyu’llâhi terhîs
1888´de vefat eden Salih Nihânî Efendi’nin kabri, Darende/Hacılar Şeyhli Mahallesindeki “Hacılar Şeyhli Cami” haziresindedir. Kabrinin bakımını ve kabir taşını H. Hamideddin Ateş Efendi yıllar önce yaptırmıştır. Son yıllardaki Osman Hulusi Efendi’nin doğduğu evin müze yapılmasıyla, bu haziredeki kabirler bir türbe şeklinde tanzim edilmiştir. Kabir taşı da yenilenmiştir.
Nihânî’nin Ecdadı Şeyh Hamid-i Veli Hazretlerine Yazdığı Şiir
Manzum ve mensur metinlerde bir kişiyi övmek amacıyla yazılan methiyeler iki kategoriye ayrılır: Birincisi, zamanın ileri gelenleri olan padişahlar, vezirler, şeyhülislamlar gibi kişileri övmek için yazılanlar; ikincisi ise dört halife, ashâb-ı kirâm veya “âriflerin kutbu” olarak kabul edilen velileri övmek için yazılanlardır. Halk, bu tür metinlere ilahi denirken aruz şairleri istigâse, mutasavvıf şairler ise istimdât olarak adlandırmışlardır. Şeyh Muhammed Salih Nihânî, Hz. Peygamber'i ve dört halifeyi, Abdülkâdir Geylânî'yi, Nakşbendî tarikatını ve Somuncu Baba'yı övmek için methiyeler/sitâyişnameler kaleme almıştır.
Şeyh Muhammed Salih Nihânî'nin soyu Hz. Ali ve Fâtıma yoluyla Hz. Peygamber'e dayandığı için Hz. Ali'ye ve ehl-i beyte derin bir sevgi besler ve methiyelerine soy soy bağını medih ile başlar. Şeyh Hâmid-i Velî Hazretleri'ni yüce bir pîrim olarak nitelendirir. On iki imamın ardından bazı sahabelerden ilk Müslümanlar ve onların özelliklerinden bahseder ve bu nitelikleri Hâmid-i Velî ile birleştirir. Şeyh Hâmid'in yiğitliği ve cesaretiyle tanınan aynı zamanda Hz. Peygamber'in amcası olan Hz. Abbas neslinden geldiğini belirtir.
Nihânî, kendisinin ve oğlu Müslim'in adını zikrederek, Muhyiddîn İbnü'l Arabî ve onun öğrencisi Abdullah Bedr el-Habeşî'nin eserlerini şerh ettiğini belirtir. Şeyh Hamid, bütün ilim ve irfanı etrafında toplar ve Halvetî geleneğine uygun olarak Hacı Bayram Velî ile zikir yapar. O'nun sözleri Kur'an'ın özüdür. Melamî bir meşrebe sahip olduğu için Nihânî, onu Melamîliğin sultanı olarak nitelendirir. O aşk denizlerinde yüzmüş, ilim, irfan ve keşf sahibi olmuş, Allah tarafından batınî ilimlerle donatılmıştır. Çobanlık yaptığı zaman inekle konuştuğu kerametine atıf yapar. O, cihanın kutbu olmasına rağmen mütevazı bir hayat yaşar ve geçimini ekmek satarak sağlar. O, kesin bilgiye erişmiş olan bir âlimdir ve ilahi sırlara vakıftır. O, kusursuz bir şeyhtir ve Allah'ın zâtının ve sıfatlarının bir yansımasıdır.
Nihânî, methiyenin sonunda Şeyh Hamid'in kendi ceddi olduğunu ifade eder ve onun gözlerinin nuru olduğunu belirtir. Bizim tek gayemiz zikir halkasındadır, başka herhangi bir şey bizi ilgilendirmez. Onun erkânını oluşturur ve zikirle coşarız. İkrarımız ve sözümüz doğrudur, ancak gözü görmeyenler bunu anlayamazlar ve inkâr ederler. Nihânî’nin şiiri şöyledir:
Şahım Haydar Ali’dir
Selmân Kanber kuludur
Pîrim nûr-ı celîdir
Şeyh Hâmid-i Velîdir
Ḥasan Ḥüseyn râhına
Zeyne’l- Aba mâhına
Hayrü’l-halef câhına
Şeyh Hâmid-i Velîdir
Mûse’r-Rızâ vâlidi
Taki Naki şahidi
İmam Cafer hafîdi
Şeyh Hâmid-i Velîdir
Hasan livâ Askerî
Ehl-i Hakkın serveri
Mehdî-i heft-kişveri
Şeyh Hâmid-i Velîdir
Ammar Yasir aslıdır
Melik Eşter seslidir
Hazret- Abbas neslidir
Şeyh Hamid-i Velîdir
Huzeyfetü’l-Yemanî
Kays-ı Sa‘d ibn-i hani
Sadık Veyse’l-Karanî
Şeyh Hamid-i Velîdir
Müslim pederi Ṣalih
Muhyî Bedridir şarih
Safiyü’d-dîn-i falih
Şeyh Hamid-i Velîdir
Seyyid Yahya Şirvanî
İbrahîm Şah devranı
Cem‘ eden hep irfanı
Şeyh Hamid-i Velîdir
Halvetîdir şan ile
Zikr eder devran ile
Hacı Bayram Han ile
Şeyh Hamid-i Velîdir
Nutkudur mağz-ı Kur’an
Hükmünde cümle cihan
Melamiyyûne sultan
Şeyh Hamid-i Velîdir
Hakkı beyan eyleyen
Keşfi Ayan eyleyen
Zikri devran eyleyen
Şeyh Hamid-i Velîdir
Aşk deryasın boylayan
Niçe yer seyr eyleyen
Bakarayla söyleyen
Şeyh Hamid-i Velîdir
Meşhūr-ı nam cihanda
Mürşid-i tam cihanda
Ehl-i kelam cihanda
Şeyh Hamid-i Velîdir
‘İlm ü ‘irfan andadır
Keşf-i bürhan andadır
Mağz-ı Ḳur’an andadır
Şeyh Hamid-i Velîdir
Kutb-ı cihan iken bu
Nan fürūht ederdi o
Anla kemalin ya-hū
Şeyh Hamid-i Velîdir
Alim-i ‘ilme’l-yakîn
Sırr-ı ayat-ı mübîn
Sahib-halvet erba ‘în
Şeyh Hamid-i Velîdir
Mürşid-i ekmel o zat
Nazır-ı ẕat u sıfat
Na’il-i fevz ü necat
Şeyh Hamid-i Velîdir
Cedd-i a‘lamız bizim
Kurretü’l-Aynım gözüm
Halka-i zikre bezim
Şeyh Hamid-i Velîdir
Erkânını kurarız
Şevke gelir döneriz
Aşk atına bineriz
İkrarımız belidir
Şeyh Hamid-i Velîdir
Görmedi a‘ma olan
Düşdü inkâra heman
Nihanî’ye inanan
Şeyh Hâmid-i Velîdir
(Ayşegül Ekici, Nihânî Dîvânı (İnceleme-Metin)[Doktora Tezi], Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2022, s. 707-711. )
Darende'de Bir Mevlid Şairi: Şeyh Salih Nihânî
Arapça bir kelime olan mevlid, doğmak, doğum zamanı ve doğum yeri anlamlarına gelmekle beraber daha çok Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v) Efendimizin doğum günü münasebetiyle yapılan anma merasimine verilen ad olmuştur. Ayrıca Mevlid kelimesi Hz. Peygamber (s.a.v)'in Mekke'deki evini ifade etmekle beraber doğum günü merasimlerinde okunan eserlerinde ismi olmuş ve halk arasında kelime daha çok bu anlamıyla kullanıla gelmiştir. Rebiülevvel ayının 12. gecesi olan Hz. Peygamber (s.a.v.)'in doğduğu geceye ise Mevlid Kandili adı verilmiştir ki; bu da Türk kültüründe bu mübarek gecelerin sevinç alameti olarak ve kutlama maksadıyla başta camiler olmak üzere tekke, zaviye çarşı ve pazarlar ışıklarla donatıldığı için bu geceye kandil adı verilmiştir.
Peygamberin doğumundan itibaren onun hayatını ve evsafını medih ve sena eden manzum eserlerin yani mevlidlerin okunması olmuştur. Bunların en meşhuru da Süleyman Çelebi'nin Vesiletü'n-Necat adlı eseridir. Bununla beraber Abdi, Ahmedi, Behişti, Hafi, Hamdullah Hamdi, Halil, Hocaoğlu, Muhammed Hamdi el Hüseyni, Muhibbi, Mustafaoğlu, Şehidi Yahya gibi mevlid yazarları da vardır.
Hz. Mevlana, “Mevlid okunan yerden belalar gider” buyurmuştur.
Mevlid-i şerif okumak, Resulullahın dünyaya gelişini, miracını ve hayatını anlatmak, Onu hatırlamak, Onu övmek demektir. Her müminin Resulullahı çok sevmesi gerekir. Bu da zaten imanın gereğidir. Çok sevmek, kâmil mümin olmanın da alametidir.
Darende Kazası Tarihçesi'nin yazarı Hanifi Hoca kendi eserinde; Darende'de Şemseddin Sivasî ve Salih Nihânî Mevlidlerinin okunduğundan bahseder. Darende'deki bir mevlid şairi de, zikri geçen Es-Seyyid Eş-Şeyh Salih Nihânî'dir.
Salih Nihânî'nin meşhur olan ''Mevlid''inin İstanbul'da 1293/1876 tarihinde Matbaayı Amire'de basıldığını hemen bütün kaynaklar belirtmektedirler. Darende'de uzun yıllar bu mevlid okunmuştur. Elimizdeki Osmanlıca matbu nüshadan bazı bölümlere sizlerle paylaşalım. Mevlid-i Şeriften Bir Bölüm:
Ederler ehl-i seyr çün beyanı
Cihana geldiğin ol kutlu ânı
Âmine oldu çün hamili ânın
Olup asdafı ol dürr-i Hüda'nın
Mukarrer vakt irişti ol hümaya
Doğuben âleme hem sale saye
Kütüpler hep sahayif içre ahbar
Ne kim tebşir olunmuş idi ekbâr
Kamusu gün gibi hep oldu zahir
Yıkıldı tak-ı a'cemi o kasir
Nice puthaler oldu hezimet
Serapa hep yere kıldı azimet
Der-i dergâhı lutfundan inayet
Eriştir tab'ıma verme sekamet
-Medh-i Nebi Aleyhis-selâm-
…..
Şanı Ta ha ve Ya-sin Âmine’dir
Habib-i rahmeten lil-âlemindir
Muhammed Hâmid-u Ahmed-u Mahmud
Ne mümkün şanı ola ânın ma'dud
Huda vassafıdır ol şah-ı dinin
Değil haddi senin gibi deninin
Âmine eyledi bunu rivayet
Muhakkaktır buna eyle riayet
Gözümden perdeyi kaldır çün Hak
Ayan oldu bana sırrı müdakkak
Hikâye eder ol vaki' olanı
Gözüne görünüp dile geleni
Budur eşhuru akvali rivayet
Bu kavle eyleyelim ihtimam et
Rabial evvel ayının bil anda
Onikinci gece zahir nihanda
Yalınız kendi hanem bucağında
Kuud etmiş idim bil ânı sende
Evimden çıktı bir nur-u mualla
Semaya fer verip doldu mücella
Gözüm açık görürem ki havada
Döşenmiş sündüsü hadra âmâde
Melekler hep bu hizmeti görürler
Kamusu şaduman hurrem dururlar
Dahi üç âlem oldu nişane
Ne yerde olduğun kıldı beyane
İkisi şarkı ğarbda hikmet-i Hakk
Biri Ka'be damında kudreti Hakk
Bu halâta mukarın ey Dilara
Yine âsar-ı hikmet oldu icra
Divar-ı hanemin yarıldı ey yar
Olup Asiye Meryem Sariye izhar
Yanınca nice huri geldi kim çok
Cemalde birbirinden ayruği yok
Bedirlenmiş aya benzer misali
Edip çevremde cümle ittisali
Buların vechi nurundan dolupdur
Görüp bu hali kalbim oldu mesrur
Mübahat eyleyip hurrem olurlar
Resulü birbirine muştularlar
Bana tebşir edip ânın vüsulin
Dahi talim edip aslı usulin
Sana erzan olunan tıfl-ı a'la
Cihana gelmedi misli deme la
Dahi hem gelmeyesir ta kıyamet
Sana meşruta ol şem'i risalet
Acayip dahi kudretler zuhuru
Denildikçe verir kalbe süruru
Hüda emreyledi kıldı işaret
Kamu mahlûka verildi beşaret
...
(Alim Yıldız, Üç Bülbülden Güllerin Efendisine, Darende’de Okunan Üç Mevlid-i Şerîf (Şemsî, Nihânî, İhramcızâde), Nasihat Yayınları, 2016, s. 107-110.)
Nihânî'nin Bir Na't-ı Şerifi
Salih Nihânî'nin Mevlid'inin sonunda bir de na't bulunmaktadır. Şeyh Hamid-i Veli Hazretlerinin soyundan olduğunu açıkça bu şiirinde dile getirmiştir. Ceddi mübareki Hz. Resulllah (s.a.v) Efendimize yazdığı övgü dolu beyitlerin açıklamasını vererek yazımızı bitirelim.
Cemâlin gülşeninde andelîbem Ya Resûla’llah
Velî mahzun-u hâtır bir ğaribem Ya Resûla’llah
(Senin güller bahçesini andıran güzelliğin karşısında bülbül gibi ötmekteyim Ya Resulallah. Ulu ecadadını anan, hasretinin üzüntüsünü çeken, ancak onu göremeyen, gurbette kalmış bir garibim Ya Resulallah.)
Ne denlü cürm-i isyanım çok ise şah-ı sultanım
Sanadır dest-i dâmânım münîbem Ya Resûla’llah
(Günah ve isyanlarım her ne adar çok olsa da kurtarıcı ve yardım edicim sensin. Senin eteğine yapışıyorum. Benim elimden tut, günahlardan tövbe edip dönüyorum, bana şefaatçi ol, el uzat Ya Resulallah.)
Şu denlü bâr-ı gîranım ğarık-ı bahr-ı tuğyanım
Reca-i bab-ı ğufrane eninem Ya Resûla’llah
(Öyle bir ağır yük altındayım ki, zulüm denizinin içinde kalmışım, zor durumdayım. Senin rahmet kapından bağışlanma diliyorum, bu sızlayışımı duy Ya Resulallah.)
İdüp tasdik risalatın dahi mu'ciz kemâlatın
Gönül mirat-ı safi dilfiribem Ya Resûla’llah
(Peygamberliğine candan inanıp, kalpten tasdik ediyorum. Senin kemâl vasıflarının eseri olan mucizelerinin hepsine de inanmaktayım. Gönül ayinesi saf bir halde meylim sanadır Ya Resulallah.)
Bi hamdillah cenabındandürur sırrı siyadatım
Ki nesl-i Hayder-i pâki halibem Ya Resûla’llah
(Allah'a hamd olsun ki, benim nesebim senin kutlu ve sırlı soyundandır. Temiz ve kuvvetli yiğit insan Hz. Ali'nin zürriyetindenim Ya Resulallah.)
Salat ile selam olsun habibim şanına her dem
Budur hep zikr-ü evradım hatibem Ya Resûla’llah
(Ey sevgili sana salat ve selam olsun, senin yüce şanına her zaman hürmet ederim. Dilimde her zaman senin ismin ve zikrin geçmektedir. Konuşmalarımın yegâne ismi sensin Ya Resulallah.)
İder nur-i tevella bu Nihânî kalbini ihya
Ki ceddim Şeyh-i Hâmid sulbü tîbem Ya Resûla’llah
(Senin nurun, sana olan sevgim, bağlılğım ve yakanlığım bu Nihânî'nin kalbini ihya etmekte. Ceddim sensin. Çünkü ben Şeyh Hamid-i Veli'nin oğlu Halil Taybi'nin neslindenim Ya Resulallah.)
(Musa Tektaş, “Kültürümüzde Mevlid Geleneği ve Salih Nihânî’nin Mevlidi” Darendeli Âlimler ve Peygamber Sevgisi, Nasihat Yay., Ank., 2007, s. 151-159.)