Darende kalesi, “Zengibar” ve “Sengbar” adı ile tanınmıştır. Seng-bâr, Farsça “Taşkale” anlamına gelmektedir. Kalenin yek-pare kaya parçası üzerine kurulmuş olduğu düşünülür ise, daha önce kaleyi ele geçirmiş olan Persler’in kaleye bu adı vermiş oldukları ileri sürülebilir Bu görüş şehrin siyasi geçmişine de uygundur. Kalenin asıl adının “Zengibar“ olduğuna dair görüşler de vardır. Bu ad ise Zenginin kalesi anlamına gelmektedir ve Türkmen beylerinden birinin adına hürmeten kaleye bu adın verilmiş olduğu ileri sürülmektedir. Maraş çevresinde mukim olan Türkmen cemaatları arasında “Zengi” adlı bir aşiret bulunmaktadır. Bu tespitten hareketle aşirete mensub olan bazı kimselerin bir süre kalenin idaresini ellerinde tutmuş oldukları ve bu devirde kaleye Zengi aşiretinin idaresinde bulunduğunu ifade etmek üzere Zengibar adı verilmiş olabilir. Zengibar adı, Güneydoğu Anadolu ve Suriye taraflarında kurulmuş olan Zengileri de hatırlatmaktadır. Zengilerin bu kaleyi ele geçirdiklerine dair bir kayda rastlanmıyor. Ancak Zengilerle ilgili her hangi bir nedenle kalenin Zengibar adını almış olması da muhtemeldir. Fakat bu konuda da her hangi bir kayıt bulunmamaktadır. Her üç adlandırma hakkındaki rivayetler, sağlam bir kaynağa dayanmamakla beraber, ilk önce Seng-bâr adı ile bilinen kalenin Müslüman-Türkler zamanında Zengibar adını aldığı, zamanla her iki ad ile tanındığı görüşü tarihi süreç içerisinde en doğrusu kabul edilebilir.
Kalenin Konumu
Kaleler bir şehrin muhafız gücü, askeri ve kısmen idari ve teknik birimlerinin teşkilatlandığı müesseseler olmuştur. Bu nedenle, şehri ve halkı saldırılara karşı koyabilmek için genelde sarp ve ulaşımı güç olan yerlere yapılmışlardır. Bazen de çoğu ilk çağ şehirlerinde olduğu gibi şehir hayatının merkezi olmuş, kale şehirler oluşmuştur. Darende kalesi, aşılması güç kayalar üzerine kurulmuş muhkem kalelerden biridir. Tohma suyu kenarında sarp bir kaya üzerinde bulunmaktadır. Kalenin kuzeyi, doğusu ve güneyi, Tohma suyu ile çevrilidir. Bu su, Şeyh Hamid-i Veli (ks)’nin türbe-i şerifi ve camiinin bulunduğu alandan güneye doğru akar. Yakınındaki kalenin yüksek kayalardan oluşan güney duvarları önünden geçerek şehrin güney tarafına iner. Tohma suyu Kale’ye ayrı bir koruma kalkanı oluşturmaktadır.
Zengibar / Sengbar adı ile bilinen Darende kalesinin durumu hakkında muhtelif zamanlarda değerlendirmeler yapılmıştır. Katib Çelebi Darende kalesi ve Tohma nehri hakkında, “bu Darende şehrine müşerref iki şakk olmuş bir bülend kesme kaya vardır ki, güya ol şakk-ı amelidir. Ol iki ser-bülend kayaların arasından Aksu( bahsedilen su günümüzde akan Tohma Nehridir.) nam bir nehir geçüb ve Darende şehri vasatından keza güzeran ider ve ol taşların başında bir kala-i hasine vardır”der. Ancak ilginç bir şekilde Tohma nehrinin adını “Aksu adı ile verir. Bu güzel ırmağın ( Tohma ) sarp kayalıklar arasından akışını latif bir ifadeyle anlatır. Evliya Çelebi ise Darende kalesi için, “kalesi taşlık bir yerde âlî bir peşte üzerinde olub Hazret-i Ömer evlâdından Malatya Fatihi bina etmiştir. Mürur-ı eyyam ile cabeca münhedim olduğundan dizdar ve neferatı yokdur”der. Malatya Fatihinin kale içerisinde imar çalışmaları gerçekleştirdiği anlaşılmaktadır. Çünkü, kalenin çok önceleri Hititler ve Urartular döneminde mevcut olduğu bilinmektedir. Tarihi süreç içerisinde Darende kalesi önem kazanacak ve bu coğrafya açısından önemli bir merkez haline gelecektir.
Darende kalesi, çevresindeki yerleşim birimlerinin merkezi konumundaki kale şehirlerden biridir. Ancak ne zaman kurulduğuna dair kesin bir bilgi mevcut değildir. Kaleler ve şehirler su kenarlarına kurulduğu hususuna dikkat edecek olursak sahip olduğu coğrafi konumu nedeniyle bu kalenin sürekli olarak dikkatleri üzerine çektiği bilinmektedir. Zengibar Kalesinin kuruluşu hakkında değerlendirme yapan; Darendeli Hanifi Hoca, “Darende’nin Sengbâr nam kalesini Dakyanuslar yek pare cesim kaya üzerine yonma taşlardan iki bin sene evvel inşa etmişler” der. Hanifi Hoca’nın verdiği tarih burada kalenin inşa edilmiş olabileceği devre yakın kabul edilebilir. Çünkü tahminlere göre bu bölgelerde ilk güçlü devleti kuran millet Hititlerdi. Hititler’den sonra da bazı kavimler bölgeyi ele geçirmişlerdir. Darende civarında hakimiyet kuran devletler muhtemelen kaleler inşa etmişler veya kullanmışlardır. Çünkü dönem gereği korunma maksadıyla kalelerin yapılması zaruridir. Aynı zamanda hakimiyet kurmak için ise çok gerekli askeri oluşumlardır.
